مقایسۀ ترکیب‌بندی در‌ دو کتیبۀ ثلث طوماری از محمد‌رضا امامی‌اصفهانی و محمد‌حسین شهیدمشهدی در صحن عتیق حرم امام رضا (ع)

صحن عتیق، از قدیمی‌ترین بخش‌های حرم امام رضا (ع) است که در آن شیوه‌های متنوع تزیین به کار رفته است. گروه مهمی از این تزیینات، کتیبه‌هایی است که بر ایوان‌ها و جرزهای آن نصب شده است. کتیبه‌های طوماری ثلث بیشترین کارکرد را در این مجموعه دارد. برخی از این کتیبه‌ها را هنرمندانی نظیر محمد‌رضا امامی‌اصفهانی از دوره صفوی و محمد‌حسین شهید‌مشهدی از دوره قاجار کتابت کرده‌اند. در کتیبه‌های این دو هنرمند از مبانی بصری ویژه‌ای جهت استواری ترکیب کتیبه‌ها استفاده شده است. در این نوشتار می‌کوشیم ترکیب‌بندی، عوامل تأثیر‌گذار در ترکیب نظیر ویژگی حروف، برخی کیفیت‌های بصری و کرسی‌بندی را مشخص کرده و تفاوت ترکیب در این دو کتیبه شناسایی شود. سؤالات این پژوهش عبارتند از: جنبه‌ها و عوامل بصری مؤثر در ترکیب دو کتیبۀ ثلث طوماری از محمد‌رضا امامی‌اصفهانی و محمد‌‌حسین شهیدی مشهدی چه مواردی را شامل می‌شود‌؟ از کدام ویژگی‌های حروفِ قلم ثلث در ترکیب این دو کتیبه استفاده شده است؟ چه شباهت و تفاوت‌های بصری در این دو کتیبه وجود دارد؟ این مطالعه به‌ روش توصیفی – موردی انجام شد و جمع‌آوری اطلاعات و تصاویر براساس مطالعات کتابخانه‌ای، مصاحبه و استفاده از بایگانی تصاویر آفرینش‌های هنری آستان قدس استوار است. نتایج بررسی نشان می‌دهد، در هر دو کتیبه از ویژگی‌های اصلی خط ثلث نظیر افراشته‌ها، حروف کشیده و حروف گرداندام در ایجاد صور بصری مهمی چون آهنگ بصری، تعادل، تباین و تناسب جهت پدید آوردن ترکیب‌ استفاده شده است. استفاده از یاء راجعه، کرسی‌بندی، حرکت‌های افقی، عمودی و مورب نیز در هر دو کتیبه وجود دارد. در همه این موارد تفاوت‌هایی در نحوه استفاده از این کیفیت‌ها مشاهده می‌شود که در نهایت منجر به ایجاد فضایی آرام در کتیبه محمد‌رضا امامی‌اصفهانی و فضایی پرتحرک‌ در کتیبه محمد‌حسین شهید‌مشهدی شده است.